Duž obronaka planine Radan na jugu Srbije, poznatih kao rezervat prirode Đavolja varoš, turiste privlači netipičan prizor stenskih formacija. Dok lokalni mitovi prepoznaju neobične stubaste formacije visoke i po 15 metara kao delo đavola, nauka objašnjava ovaj prirodni fenomen erozijom.
Balkan je, kao i čitavo mediteransko područje, podložan eroziji. Đavolja varoš vidljiv je podsetnik na ogromnu moć prirode. Intenzivne kiše, uz krčenje planinskih područja, dovele su do novijih erozija tla koje ne utiču samo na obradivo zemljište, već i na pašnjake i zimzeleno grmlje i ekosisteme.
U poslednjoj deceniji, Institut Vinča usvojio je metode praćenja erozije atmosferskom depozicijom radionuklida, uz podršku MAAE (IAEA) u partnerstvu sa Organizacijom za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO). Pored procene uticaja korišćenja zemljišta na eroziju tla i efikasnosti mera zaštite tla, rezultati su upoređeni sa stopama erozije prema mapi erozije tla Srbije iz 1983. godine. Nakon dovoljnog uzorkovanja tla, mapa će biti ažurirana.
„Srbija ima dugu istoriju proučavanja zemljišta, a srpski naučnici intenzivno proučavaju problem erozije tla“, rekao je Emil Fulajtar, stručnjak za zemljište u Zajedničkom odeljenju za nuklearnie tehnike za hranu i poljoprivredu FAO/IAEA. “Srbija je uvela metodu erozionog potencijala (EPM), poznatu i kao Gavrilovićeva jednačina, za procenu brzine erozije 1959. godine. EPM je postala široko korišćena metoda u Evropi.”
Iako se ovako stvorena karta smatra jednom od najboljih svetskih karata erozije, potrebno je ažuriranje. Erozija vremenom varira. Jedna obilna kiša može stvoriti više erozije nego sve preostale padavine u godini, a u nekim slučajevima se erozija možda neće pojaviti za 2 do 3 godine ili može biti stalna, objasnio je Fulajtar. Metoda pomoću cezijuma-137 (Cs-137) pomaže u rešavanju ovih nepravilnosti jer daje dugoročnu stopu erozije za preko 30 godina.
U jednoj od prvih studija sprovedenoj oko 150 km jugoistočno od Đavolje varošia, koristeći Cs-137, izmeren je gubitak tla između 2,4 i 8,9 tona po hektaru godišnje, približno 73% više od stope prema mapi iz 1983. godine.
Nacionalni kapaciteti izgrađeni uz podršku programa tehničke saradnje MAAE doprineće proceni erozije tla i korišćenju ove izotopske metode u očuvanju zemljišta.
Prema spisku Ciljeva održivog razvoja UN, ovaj napor doprinosi postizanju cilja br. 15.3 – o neutralnosti degradacije zemljišta, tj. o borbi protiv dezertifikacije i obnavljanju degradirane zemlje.
Stručno objašnjenje metode: radionuklidi prisutni u atmosferi od atomskih proba 1950-tih i 1960-tih godina, kao i od Černobiljske nesreće, stižu na tlo padavinama i zadržavaju pretežno u gornjem sloju. Kada se ovaj sloj uklanja erozijom, smanjuje se njihova koncentracija. Ovo smanjenje pokazuje koliko je tla uklonjeno sa određene lokacije.